Archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier (7)
datering: 1996
Onderzoek
Archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier (7)
door Johan Treling
 (01).jpg "body=[]") Foto: BAD
Afb. 1. Rechtsonder op de foto de zware hoekfundering van het 14de-eeuwse huis. De onderste stenen zijn duidelijk groter. Deze zijn afkomstig van de oudste stadsmuur. In het lagere niveau is de houten beschoeiing van gevlochten takken te zien uit de tweede helft van de 13de eeuw. De waterloop lag hier rechts van.
In september is de Bouwhistorische en Archeolo- gische Dienst gestart met de tweede fase van het grote onderzoeksproject op het Loeffplein. Het betreft hier de locatie vóór de parkeergarage, waar een nieuwe winkelgalerij zal verrijzen genaamd de STOA. In dit gebied heeft tot aan het eind van de jaren '50 de oude volksbuurt De Pijp gelegen ter weerszijden van de oude Tolbrugstraat.Zoals in de eerste aflevering van deze serie al is aangegeven ('s-Hertogenbosch 1995 nr. l), is de belangrijkste onderzoeksvraag in deze tweede fase die naar de betekenis van de naam Tolbrugstraat. De naam Tolbrug wordt het eerst vermeld in 1327 (zie de bijdrage van Ton Kappelhof in dit nummer). Er moet dus sprake zijn geweest van een brug over de Binnendieze, waar tol geheven werd. Aan wie werd deze tol echter opgelegd? Als dit gebeurde aan reizigers die over land deze brug passeerden, dan moet de Tolbrugstraat onderdeel gevormd hebben van een belangrijke handelsroute in 150 noord-zuidrichting, die bovendien niet gemakkelijk vermeden mocht kunnen worden. Dan is het wel opvallend dat op de kaart van Jacob van Deventer uit het midden van de 16de eeuw de Tolbrugstraat doodloopt tegen de 14de-eeuwse stadsmuur. Als men bovendien bedenkt hoe relatief schaars en dus belangrijk goede wegen in de Middeleeuwen waren, zeker voor een handelsstad als 's-Hertogenbosch, dan is het moeilijk voor te stellen dat een dergelijke route eenvoudig werd opgegeven. En tenslotte heeft het archeologisch onderzoek van 1995 aangetoond dat juist het gebied ten noorden van de Markt van nature zeer moerassig is geweest, wat het als plaats voor een belangrijke doorgaande route niet erg aantrekkelijk maakt. Niet voor niets zijn de grote hoofdstraten van de stad, Hinthamerstraat, Orthenstraat en Vughterstraat, ontstaan op plaatsen waar het dekzand hoger lag dan de omgeving. Al deze overwegingen maken het minder waarschijnlijk dat het om een landtol zou gaan. Waar een weg het water kruist kan er echter ook tol worden geheven van passerende schepen en juist de handel via het water was voor de stad van groot economisch belang. Schepen uit de Meierij die naar de Maas en verder wilden moesten door 's-Hertogenbosch en passeerden dan de Tolbrugstraat, een strategische plaats dus voor een watertol. Wil de archeologie een antwoord op deze intrigerende vraag kunnen geven, dan zijn er twee elementen van belang. Voor het bestaan van een landtol in de 13de eeuw is het noodzakelijk dat er een poort in de oudste stadsmuur heeft gezeten. Bovendien moet de route via de Tolbrugstraat ook buiten deze muur aanwijsbaar zijn voor die periode. Als het onderzoek op deze punten negatief uitvalt, dan kan dit betekenen dat de Tolbrug een op het water gerichte functie heeft gehad. | 150 |
 (02).org.jpg "body=[]") Foto: BAD
Afb. 2. Het eerste vlak in de tweede opgravingsput. Hier bleek aanmerkelijk minder diep gesloopt. Er waren opvallend veel muren en vloeren van de 15de-eeuwse huizen met latere verbouwingen bewaard. Links van de muren heeft tot in de jaren 30 van deze eeuw de oude Tolbrugstraat gelopen.
Het te onderzoeken gebied wordt om logistieke redenen in enkele gedeelten onderzocht en de eerste opgravingsput lag net binnen de oudste stadsmuur. De ondergrond bleek door de sloop in de jaren '50 en de aanleg van de parkeergarage tot op een diepte van 1.50 m. volledig vergraven. Slechts de onderkant van de funderingen van de bebouwing langs de Tolbrugstraat werd nog aangetroffen. De oorsprong van deze huisjes bleek terug te gaan tot het begin van de 15de eeuw. Toen ook was er voor het eerst sprake van doorlopende bebouwing langs de straat, want na het verwijderen van deze funderingen kwam een zware bakstenen poer tevoorschijn van een vrijstaand huis uit de tweede helft van de 14de eeuw. Deze poer, aan de rand van de opgravingsput gelegen, maakte een hoek naar het zuiden. De rest van het huis moest dus in de tweede opgravingsput gezocht worden. De poer was voor een deel gemetseld van grote bakstenen die duidelijk afkomstig waren van de eerste stadsmuur. Deze had na de aanleg van de 14de-eeuwse muur van de Noordwal zijn functie verloren en kon toen als steengroeve worden gebruikt (afb. 1). Ondanks de zekerheid dat we het tracé van de oude Tolbrugstraat doorsneden hebben, zijn - op enkele losse kinderkopjes na - geen resten van oudere wegdekken gevonden. Maar bij het 14de-eeuwse huis vonden we wel duidelijk het als straatlichaam bedoelde grondpakket. De Tolbrugstraat moet dus van na de sloop van de eerste stadsmuur zijn. Een grote verrassing was de vondst van een noord-zuid lopende houten beschoeiing van een waterloop uit de tweede helft van de 13de eeuw. Omdat we net de zijkant hiervan hadden, kunnen we geen uitspraak doen over de breedte van deze waterloop, maar gezien het vrij lichte karakter van de beschoeiing zal er geen sprake zijn geweest van een onbekende Diezeloop. We moeten eerder denken aan een perceels- of ontginningsgreppel. Het niveau van waaruit dit waterloopje was gegraven lag op ca. 3.50 m. boven N.A.P., wat betekent dat men in de 13de eeuw ongeveer 3 meter lager leefde op deze plaats dan tegenwoordig. Een tweede fenomeen was de aanwezigheid, midden in het tracé van de latere Tolbrugstraat, van een vennetje dat gezien de venige vulling geruime tijd in het midden van de 13de eeuw aanwezig is geweest. Op de oever vonden we twee boomstronken. Na demping van het ven met takkenbossen en zand werd de waterloop gegraven en beschoeid. Aan het eind van de 13de eeuw werd de waterloop gedempt, waarna het terrein iets werd opgehoogd met geel zand. De karrensporen van de wagens die dit zand aanvoerden waren nog zichtbaar. Een eerste voorzichtige conclusie ten aanzien van de onderzoeksvraag naar de betekenis van de Tolbrug is, dat er binnen de stadsmuur pas aan het eind van de 13de eeuw, na demping van het ven, de mogelijkheid bestaat vanaf de Markt de stadsmuur te bereiken. Qua datering komt dit overeen met de schriftelijke bronnen, maar een conclusie over de aard van de Tolbrug kan nog niet worden gegeven. | 151 |
|
Op het moment van schrijven is het onderzoek in een tweede opgravingsput al gestart en zijn de eerste resultaten in de krant verschenen (afb. 2). Ik kom hier in een volgende aflevering graag op terug. | 152 |
Johan Treling, 'Archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier(8)' in 's-Hertogenbosch 4 (1996) 150-152
Artikelen
| 1996 |
Johan TrelingArcheologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier (7)
's-Hertogenbosch 4 (1996) 150-152
|
|
Bossche Encyclopedie |